Vluchtelingen in Duitsland mogen gratis naar colleges en musea

Het onvertaalbare ‘Bildung’ is de sleutel naar een goede integratie in Duitsland. Het representeert een humanistisch, politiek en cultureel ideaal, en bovenal een kritische houding.

Door Mirthe Berentsen

Wat zullen de kosten zijn van het onderbrengen, verzorgen, integreren en onderwijzen van de honderdduizenden vluchtelingen die naar Duitsland komen? Voor dit en het volgende jaar liggen de verwachtingen tussen de zes en vijftien miljard euro, uitkeringen en extra taalonderwijs niet meegerekend. Schafft Duitsland dat? Het grootste deel van de vluchtelingen is laagopgeleid en jong, maar als het lukt om ze aan het werk te krijgen, dan is dat een oplossing voor een van Duitslands grootste toekomstproblemen: de vergrijzing. Volgens recente berekeningen van het Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung staat een ding vast: op de lange termijn zullen de economische voordelen de kosten ruimschoots overtreffen, zelfs in de meest negatieve berekeningen.

Over een ding is iedereen het met elkaar eens: Bildung is de sleutel naar een goede integratie. Het is dit onvertaalbare woord dat niet alleen een humanistisch, politiek en cultureel ideaal representeert maar bovenal een kritische verhouding verlangt, tot de staat, de macht en de eigen persoon. De helft van de vluchtelingen is jonger dan 25 jaar, ofwel een leeftijd waar je naar school gaat of een opleiding volgt. Onderwijs en bildung moeten daarom het politieke zwaartepunt van de komende periode worden in het vluchtelingendebat. Door heel Duitsland bieden universiteiten de mogelijkheid aan vluchtelingen om gratis colleges te volgen. In Berlijn was de Humboldt universiteit de eerste met dit aanbod - niet verwonderlijk, het begrip bildung wordt toegeschreven aan diens grondlegger Wilhelm von Humboldt. Er hebben zich dit semester 88 vluchtelingen ingeschreven en voor een aantal van hen zal een studiebeurs beschikbaar zijn. Makkelijk zal dat niet worden, meent studieadviseur Jochen Ley: „Omdat studenten pas officieel kunnen instromen als zij een C1-niveau Duits hebben behaald, moeten we extra taalcursussen aanbieden, waarvoor we geld hebben aangevraagd bij de senaat.”

Grenzen van taal
„De grenzen van mijn taal betekenen de grenzen van mijn wereld”, schreef de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein in de Eerste Wereldoorlog. Misschien had Wittgenstein zich een stuk minder verloren gevoeld in de loopgraven als hij het Refugee Phrasebook had gehad. Een online woordenboek waar in 28 talen de belangrijkste thema’s en zinnen voor vluchtelingen op het gebied van medische, juridische en sociale kwesties zijn vertaald. Een aantal kunstenaars en academici kwam met elkaar in contact via Facebook en binnen een paar dagen was er een bruikbaar woordenboek waarvan er al meer dan 200.000 zijn verspreid. Paul Feigelfeld is een van de initiatiefnemers van het Refugee Phrasebook, dat open-source is en vrij beschikbaar onder Creative Commons, waardoor iedereen aanpassingen en toevoegingen kan maken. „Omdat de situatie aan de grenzen en in de opvangcentra continue verandert is er voortdurend behoefte aan nieuwe content.” Iedereen die naar de website gaat kan het Phrasebook aanpassen en uitprinten, voor eigen gebruik, of door een bedrijf bereid te vinden ze gratis te printen en met duizenden tegelijk te verdelen in de opvangcentra of aan de grenzen.Tijdens een Hackathon in Berlijn is er ook een app ontwikkeld, die offline te gebruiken is, want internet is slechts in 15% van de opvangcentra aanwezig.

Dat zoveel mensen in nood in Duitsland een land van politieke en culturele vrijheid en zekerheid herkennen is gezien de geschiedenis zowel verwonderlijk als bemoedigend. Vele musea in Duitsland hebben hun deuren geopend voor vluchtelingen en bieden behalve gratis toegang speciale programma’s aan. Zoals het Stadtmuseum in Berlijn, die rondleidingen organiseert voor kinderen. „Het is ontzettend populair, we zijn tot februari al helemaal volgeboekt”, aldus Constanze Schröder, hoofd Communicatie en Bildung. „We hebben op dit moment een fototentoonstelling over Berlijn in 1945, die we normalerwijze eigenlijk niet met de kinderen bezoeken, maar deze groep was iets ouder en ze waren zo geïnteresseerd in een oude bom die op ons binnenhof ligt dat we ze de foto’s lieten zien. „Berlijn is nu zo mooi en modern maar op deze foto’s ziet het eruit als Aleppo” zei een van de Syrische kinderen toen. Dat raakte me enorm, want dat gaat het dus even niet over wie goed of fout is, over geld of integratie, maar over de mogelijkheid om te zien dat geen enkele situatie statisch is. Dat we dat als museum kunnen communiceren is prachtig, het gaat niet alleen om objecten of schilderijen maar om de ontmoeting tussen mensen en een nieuw perspectief op de werkelijkheid.”

Dit artikel verscheen in Vrij Nederland van 25 november